Communicatieve vaardigheden verankeren in het geheugen

Communicatie, en ook Ondersteunde Communicatie, doet een sterk beroep op het geheugen. Bij Thirza was haar goede geheugen voor rijm, ritme en melodie het aanknopingspunt. Bij Daan was dat zijn sterke visuele geheugen.

Gezien de hoeveelheid zaken die we opslaan, is het een wonder hoe we op het juiste moment de juiste informatie terug kunnen vinden.

Het regent buiten en het is een beetje koud. Ik hoor het liedje Reggaetón Lento van CNCO op de radio. In gedachten ben ik meteen weer terug op dat terrasje in Sevilla afgelopen zomer. Ik glimlach en keer terug naar dat blije gevoel, de emotie van dat moment. Bijzonder hoe ons geheugen werkt en hoe herinneringen kunnen worden opgeroepen. Dit kan soms zelfs door een klein signaal als een geur, of in dit geval door een liedje. We doen in ons dagelijks leven continu een beroep op ons geheugen. Het korte termijn geheugen (het werkgeheugen) gebruiken we om korte taken te kunnen volbrengen. Zoals onthouden wat iemand tegen je zegt of om meerdere taken tegelijkertijd uit te kunnen voeren. In het lange termijn geheugen slaan we zeer diverse feiten op om weer terug te halen wanneer nodig. We slaan hier zowel feitenkennis op en kennis van woorden (het semantische geheugen) als ook persoonlijke gebeurtenissen (episodisch geheugen). In ons lange termijn geheugen bewaren we ook geautomatiseerde, en daarmee vaak onbewuste, vaardigheden zoals kunnen fietsen. Deze vaardigheden hebben we ooit geleerd en we hoeven er niet meer over na te denken hoe het moet of wat een volgende stap is. Gezien de hoeveelheid zaken die we opslaan, is het een wonder hoe we op het juiste moment de juiste informatie terug kunnen vinden. Emoties blijken daarbij een belangrijke rol te spelen. Door emoties verankeren herinneringen zich sneller in het geheugen.

Voor effectief communiceren moet je begrippen, woorden en herinneringen op kunnen halen uit je lange termijn geheugen.

Bij Stichting Milo werken we met mensen met een communicatief meervoudige beperking (CMB). Bij veel van deze mensen is er als gevolg van een functiebeperking, een hersenbeschadiging of genetische aandoening sprake van bijzonderheden in de werking van het geheugen. Communicatie, en ook Ondersteunde Communicatie, doet echter een sterk beroep op zowel het werkgeheugen als het lange termijn geheugen. Zo moet je tijdens het communiceren onthouden wat iemand op dat moment zegt, wat jij zelf wilt zeggen, of moet je de situatie van zojuist in gedachten houden. Voor effectief communiceren moet je eveneens begrippen, woorden en herinneringen op kunnen halen uit je lange termijn geheugen.

Ritme, melodie en beweging ondersteunen het herkennen, onthouden en ophalen van patronen of volgordes in het geheugen.

Veel mensen met CMB ervaren problemen in de ontwikkeling van de geheugenfuncties, onder andere door problemen in aandacht  en waarneming. Daardoor is het bijvoorbeeld lastiger om patronen in de volgorde van handelingen en gebeurtenissen te herkennen, zoals de verschillende stappen bij het aan- of uitkleden. Het komen tot herkenning heeft meer tijd en extra herhaling nodig, waarbij de aandacht en waarneming ook gestimuleerd moeten worden. Ondersteunde communicatie kan ingezet worden om dit te stimuleren. Denk hierbij aan het gebruik van zogenaamde lichaamsgebonden en situatiegerichte verwijzers voor activiteiten (bijvoorbeeld voorwerpen of picto’s, of foto-scripts om de stappen in een activiteit te verduidelijken). Ook ritme, melodie en beweging ondersteunen het herkennen, onthouden en ophalen van patronen of volgordes in het geheugen. Een voorbeeld hiervan zijn kinderliedjes met bijbehorende gebaren, zoals ‘in de maneschijn’, 

waarbij kinderen al vrij jong de melodie en bewegingen gebruiken om de woorden uit hun geheugen op te halen. 

Bij Stichting Milo brengen we dan ook zorgvuldig in kaart hoe het geheugen werkt bij een kind. Dit doen we door goed te observeren. Ook onderzoeken we spelenderwijs wat een kind van nieuwe ervaringen leert, ofwel heeft onthouden. In de behandeltrajecten zetten we deze kennis over de werking van het geheugen in om de mogelijkheden van het geheugen van het kind optimaal te benutten.

Ankergestuurd leren inzetten, is werken aan de versterking van het geheugen, omdat je een begrippennetwerk opbouwt en ervaringen verankert.

Een manier om het geheugen te versterken, is gebruik maken van ankergestuurde instructie. Met de term ‘anker’ wordt bedoeld dat een activiteit vertrekt vanuit de beleving en ervaring van het kind. De activiteit wordt gekozen op basis van kennis, ervaringen en vaardigheden die het kind al heeft opgeslagen in het geheugen. Hier worden vervolgens vanuit nieuwe ervaringen, nieuwe begrippen aan toegevoegd. De als ‘anker’ gekozen activiteit maakt indruk, boeit het kind en roept emoties op. Doordat de activiteit intensief wordt beleefd - samen met familie, leerkracht, begeleiders en andere belangrijke communicatiepartners - en emotie oproept, wordt de ervaring en bijbehorende begrippen goed ‘verankerd’ in het geheugen. De activiteiten worden vastgelegd op beeldmateriaal, zodat het kind dit terug kan zien tijdens het doen van gerelateerde activiteiten. Dit beeldmateriaal ondersteunt het geheugen en het kind kan zo nieuwe begrippen gemakkelijker verbinden aan de eerdere ervaring. Op deze manier beklijven de nieuwe begrippen beter en groeit de woordenschat. Ankergestuurd leren inzetten is, werken aan de versterking van het geheugen, omdat je een begrippennetwerk opbouwt en ervaringen verankert. Ankergestuurd leren is de kern van ons KLIN© programma.

Bij het opstellen van het Communicatie Competentie Profiel werd een sterke vaardigheid van Thirza zichtbaar: een goed geheugen voor ritme, melodie en rijm.

De behandeling bij Thirza is een mooi voorbeeld van een behandeltraject waarbij we maximaal gebruik maken van de mogelijkheden van haar geheugen. Thirza is een vrolijk meisje van zes jaar met meervoudige somatische, motorische en verstandelijke problematiek. Bij het opstellen van het Communicatie Competentie Profiel was Thirza nog niet in staat initiatieven te nemen in de communicatie. Wel  was een sterke vaardigheid zichtbaar: een goed geheugen voor ritme, melodie en rijm. Na een keer horen kon zij van een  nieuw liedje met enkele klanken direct de melodie en het ritme van het liedje nadoen.. Met ouders kozen we vervolgens Thirza's sterke geheugen voor muziek, als insteek voor behandeling. Dit zetten we in eerste instantie in om haar begrip van de wereld om haar heen te vergroten. Muziektherapeute Juul maakte voor Thirza  en haar ouders op maat liedjes voor dagelijkse activiteiten, als verwijzers. Met als doel de herkenning van de activiteiten en ervaringen voor Thirza te vergroten. De ontwikkelingen bij Thirza volgden elkaar snel op. Ze legde heel snel het verband tussen de liedjes en bijbehorende activiteiten. Om haar communicatieve vaardigheden verder te stimuleren, hebben we doelgericht gewerkt aan de ontwikkeling van beurt wisselen. Aan woorden in een liedje zijn ook heel makkelijk ondersteunende gebaren, voorwerpen of pictogrammen te koppelen.

Uit Thirza’s goede geheugen voor ritme leidden we af, dat zij vermogen heeft voor patroonherkenning. Dit hebben we ingezet om beurtwisseling te laten ontstaan.

Tijdens communicatie gaat de beurt heen en weer van de ene naar de andere communicatiepartner. Beurt wisselen houdt nauw verband met de ontwikkeling van het besef van onderscheid tussen jij en ik, en het besef dat je initiatief moet nemen om de ander iets duidelijk te kunnen maken. Bij kinderen met CMB verloopt de ontwikkeling van beurt wisselen vaak niet vanzelf. Voor de beurt wisseling moet je de andere persoon  goed kunnen waarnemen, aandacht hebben voor de interactie en het patroon van beurt wisselen kunnen herkennen.  Uit Thirza's goede geheugen voor ritme leidden we af, dat zij vermogen heeft voor deze patroonherkenning. Dit hebben we ingezet om beurtwisseling te laten ontstaan. Dit kan heel nabij en vlak na elkaar, bijvoorbeeld door om de beurt op een trommel te slaan. Het wordt al een iets ingewikkelder patroon bij om de beurt iets vertellen in gesprekjes met een praatknop. De aanzet hiervoor hebben we bij Thirza gevonden in de muziek en we hebben zo  het aanwezige vermogen tot patroonherkenning in haar geheugen omgezet in meer communicatievaardigheden.

We vermoedden dat het visuele geheugen van Daan sterk was, omdat hij feilloos afbeeldingen in een boek kon vinden door bewust te bladeren.

Daan is een actieve jongen van 11 jaar met het Downsyndroom. Hij houdt veel van puzzels maken,  lekker eten en plezier maken. Daan vond het uitvoeren van taakjes soms lastig, zoals zich aankleden ‘s ochtends. Hij had dan steeds aanmoedigingen van anderen nodig om uiteindelijk de taak goed af te kunnen ronden. Vaak was hij afgeleid doordat hij voorwerpen zag liggen waar hij even mee wilde spelen. Hij was daarna helemaal kwijt wat hij ook alweer moest doen of waar hij in de taak gebleven was. Ook uit andere bevindingen tijdens het dynamisch assessment voor een Communicatie Competentie Profiel leidden we af, dat Daans werkgeheugen niet heel sterk was. Hij kon de volgorde van stapjes in een taak, zoals tandenpoetsen, niet goed onthouden en raakte dan het overzicht kwijt. Daan en ouders wilden juist wel graag dat Daan meer activiteiten zelfstandiger zou kunnen. Dat is namelijk goed voor zijn zelfvertrouwen en groei als persoon. Omdat Daan ook erg goed was in het onthouden van plaatjes – zo weet hij feilloos afbeeldingen te vinden in een boek door heel bewust naar een pagina te bladeren - vermoedden wij dat Daans visuele geheugen juist sterk was.

Het gebruik van foto’s en films helpen Daan om met zijn familie te communiceren over eigen belevenissen.

Samen met ouders zetten we in op gebruik van handelingscripts met pictogrammen en foto’s van taken die Daan zelfstandig zou kunnen uitvoeren. Een handelingscript is een serie foto’s of pictogrammen waarin in zo’n zeven tot negen stappen de activiteit visueel is weergegeven, al is het aantal natuurlijk afhankelijk van de activiteit en het leervermogen van het kind. Daan kleedt zich nu zelfstandig aan ’s ochtends, heel soms kijkt hij nog even naar de regel met pictogrammen die in de badkamer hangt. En niet alleen dat. Gebruik van foto en film bevalt heel goed in het gezin. Ook andere activiteiten en ervaringen van Daan worden gefilmd en op de foto gezet met de iPad. Daan heeft nu ook de mogelijkheid om eigen belevenissen te laten zien en zo terug te komen op ervaringen. Hij kan er nu over communiceren met zijn familie. Het beeld helpt hem om context te geven bij zijn ervaringen en ondersteunt daarmee weer zijn geheugen.

Gerelateerde Berichten

Het verhaal van Thirza

Thirza is een zesjarig meisje met verschillende medische, motorische, cognitieve en gedragsproblemen. “Tegen alle verwachtingen in komt het contact met haar twee jaar oudere zus nu tot bloei. Lees meer
Lees meer

Het geheugen trainen met muziek

“Uit onderzoek blijkt, dat muziek connecties maakt tussen verschillende delen van de hersenen en dat het leren bevordert. Muziektherapie is gericht op contact maken en communicatie stimuleren in alle facetten” zegt Juul van den Hombergh.Lees meer
Lees meer