Iedereen kan wel een situatie bedenken waar je je goed op hebt voorbereid, maar die toch anders loopt dan gedacht. Dit vraagt om aanpassingsvermogen.Je moet dan om kunnen gaan met een situatie die anders is, waarin je misschien even je houvast kwijt bent, en waar je zelf op zoek moet naar structuur en overzicht. Zo denk ik terug aan vorige week vrijdag, ik wist dat het een drukke dag zou worden. Ik had een strakke planning, zodat ik alles af zou krijgen en met een gerust gevoel het weekend in kon. Een observatie op school, een kennismakingsgesprek met ouders en twee verslagen stonden op mijn agenda. ’s Avonds snel nog even boodschappen doen, koken en naar de sportschool. Al in de auto naar kantoor word ik gebeld door een collega, of ik straks even wil kijken of een testkoffer en een oogbestuurde spraakcomputer aanwezig zijn en ze zou willen klaarleggen voor ‘s middags. Ik voel dat mijn spanning toeneemt. Ga ik het allemaal wel redden vandaag? Natuurlijk kan ik het gevraagde niet meteen vinden. Wanneer ik achter mijn pc zit voor het eerste verslag, komt een nieuwe collega naar me toe met de vraag of ik nog eens wil uitleggen hoe het digitale dossier van cliënten is opgebouwd en waar ze bepaalde verslagen het beste kan opslaan. Vijf minuten later bellen ouders, of het graag een uurtje later kan. Ik word overvallen door alle onverwachte vragen. Dit had ik niet in mijn planning opgenomen, maar ik wil nog steeds wel dat alles goed wordt geregeld.
Aanpassingsvermogen regisseert de invulling van je dag
Om mee te kunnen bewegen met veranderingen heb je adaptieve vaardigheden nodig. Binnen het kerndomein ‘adaptatie’ zien we adaptieve vaardigheden als synoniem voor aanpassingsvermogen, flexibiliteit en wendbaarheid. Adaptieve vaardigheden gaan over het kunnen omgaan met plots optredende veranderingen in het eigen lichaam en in de omgeving en het kunnen anticiperen op wat komen gaat. Deze vaardigheden zorgen ervoor dat je structuur kan aanbrengen in je dag en dat je je goed kan aanpassen aan onvoorziene veranderingen. Sterke herkenning van patronen en het hebben van overzicht zorgen voor goede adaptieve vaardigheden. Hierin ligt een sterke link met oriëntatie.
Kortom, dankzij adaptieve vaardigheden kun je je flexibel opstellen en gemakkelijker omgaan met (onverwachte) obstakels en prikkels in het alledaagse leven. Wanneer er structuur in je dag zit, als je weet wat er gaat komen, dan kan je goed anticiperen op wat er gaat komen. Dat geeft rust en overzicht.
Op allerlei manieren structureren we informatie, afspraken en taken die we moeten onthouden. Agenda’s, boodschappenlijstjes, to-do lijstjes, post-its aan beeldschermen, een snelle krabbel op je hand. Hoe goed je je ook voorbereidt op alles wat op een dag kan gebeuren, er kan altijd iets voorvallen wat je niet had verwacht.
En het kan heel vervelend zijn om de controle of regie te verliezen. Meestal kunnen we daar goed mee om gaan. We kunnen tegen een collega zeggen dat het even niet uitkomt of we kunnen op zo’n moment toch onze planning aanpassen. Onze spanning verdwijnt, omdat de veranderde omstandigheden zijn opgenomen in de regie van onze dag.
Als de dag je overkomt
Wij kunnen ons meestal goed voorbereiden op veel wat er in ons leven gebeurt. Af en toe worden we overvallen door iets wat we niet hadden zien aankomen. Maar hoe zou het zijn als bijna alles je overkomt? Als je weinig of helemaal geen controle of eigen regie over je leven hebt?
Veel kinderen met communicatief meervoudige beperkingen (CMB) worden overvallen door alles wat er op een dag gebeurt. Ze maken hun dagplanningen niet zelf, al zitten de dagen vaak wel bomvol met school, werk, dagbesteding, ziekenhuis bezoeken, ergotherapie, fysiotherapie, logopedie, maar ook eet-, drink- en rustmomenten. Van afspraak, naar activiteit, naar activiteit en weer door naar de volgende afspraak. Kortom, er zijn veel overgangen op een dag.
Weet het kind wel dát deze overgang eraan komt of wat er gaat gebeuren als een activiteit stopt? Dit kan bij een kind met CMB onduidelijkheid en frustratie opleveren, of het heeft juist een hele passieve houding en laat alles maar gebeuren. Deze kinderen beschikken vaak over onvoldoende adaptieve vaardigheden om te voldoen aan de normen, waarden en eisen die door de omgeving worden gesteld. Hij of zij weet vaak niet wat er gaat komen, maar er wordt wel verwacht dat het kind meebeweegt met de dag.
Uitdagingen voor kinderen met CMB
Om je goed te kunnen aanpassen is het belangrijk dat je je kan oriënteren binnen de dag en tijdens activiteiten. Als je kennis hebt van activiteiten en verschillende scenario’s, kun je je voorbereiden op alle verwachte veranderingen en kun je gemakkelijker inspelen op onverwachte veranderingen. Je hebt overzicht nodig op hoe een dag en de activiteiten op die dag eruit zien.
Kinderen met CMB hebben vaak moeite dit overzicht te verkrijgen. Overzicht verkrijg je namelijk door patronen en rituelen binnen een dag of activiteiten te herkennen en deze op te slaan in je geheugen. Je merkt op dat je iets al eerder ervaren hebt en na genoeg herhaling wordt de informatie in je langtermijngeheugen opgeslagen: het wordt een routine.
Vaak hebben kinderen met CMB niet de vaardigheden om lang genoeg alert te blijven en hun aandacht vast te houden. Daarnaast kunnen ze een complexe combinatie hebben van beperkingen, waardoor hun zintuiglijke waarneming anders verloopt. Bijvoorbeeld door verslechterde visus, een motorische beperking of gehoorproblematiek. Hierdoor is het moeilijker om deze patronen en rituelen te ontdekken.
Vaak zie je dat kinderen bepaalde patronen en rituelen van verzorging wel doorhebben, omdat het eindeloos wordt herhaald of een bepaalde sterke positieve of negatieve emotie oproept: “Na het eten mag ik lekker slapen, fijn!” of “Als ze ‘luier’ zeggen wordt mijn luier verschoond, o nee!”.
Adaptieve vaardigheden verbeteren met ondersteunde communicatie
Hoe kunnen we er voor zorgen dat kinderen met CMB patronen gaan ontdekken en tot overzicht komen? Het is belangrijk dat het kind meer overzicht krijgt, voordat het zich kan aanpassen aan de eisen die door de omgeving worden gesteld. Dit is waar ondersteunde communicatie (OC) een belangrijke rol kan spelen.
Communicatie is the key. Het kind verkrijgt overzicht als je duidelijk kunt maken dat een dag en dagactiviteiten een begin en einde hebben. Ook is het belangrijk dat een bepaalde structuur wordt aangebracht en overgangen worden aangekondigd.
De structuur van een dag zichtbaar maken kan met een visuele, tactiele of auditieve dagplanning, bijvoorbeeld met pictogrammen, foto’s of concrete voorwerpen. Wanneer een dagplanning teveel is, kan je een estafetteplanning gebruiken waarin je stap voor stap een activiteit aangeeft en in de ene activiteit de volgende aankondigt.
Simon
Neem bijvoorbeeld Simon. Simon is een 6-jarige jongen met een algehele ontwikkelingsachterstand. Hij zit in groep 2 van het SBO. Hij is visueel-ruimtelijk erg sterk en goed in puzzels, bouwen met K’NEX en LEGO. Simon kan praten, maar is vaak onverstaanbaar voor zijn omgeving. Het lukt hem te weinig om zijn spraak echt functioneel in te zetten in zijn communicatie. Dit levert hem veel frustratie op. Zijn woordenschat en begrip van gesproken taal zijn beperkt. Om de wereld begrijpelijk te maken, zoekt hij naar overzicht en eigen regie om zich aan te kunnen passen.
Simon speelt graag alleen en is zeer zelfredzaam voor zijn leeftijd. Hij lost “dagelijkse problemen” liever zelf op, dan dat hij om hulp moet vragen en het risico loopt niet begrepen te worden. Simon doet graag alles op zijn eigen manier. Ook vindt hij het fijn dat, als hij wel om hulp moet vragen, de ander direct deze hulp biedt. Wanneer Simon zijn plan niet direct kan uitvoeren of er een kind wil aansluiten bij zijn spel, wordt Simon vaak boos of gefrustreerd. Hij raakt daardoor het overzicht kwijt. Daarnaast heeft Simon nog niet de vaardigheden om een ander goed en rustig uit te leggen wat zijn plan is. Overgangen en onverwachte veranderingen kunnen moeilijk voor hem zijn. Juist het vastklampen aan eigen planning en structuur, zorgt ervoor dat Simon deze sneller kwijtraakt als er iets verandert in zijn omgeving. Daarom is Stichting Milo samen met Simon, zijn ouders en leerkrachten een IkOOC traject gestart. Dit is een individueel behandelingstraject, waarbij in het geval van Simon een OC-behandelaar (twee) wekelijks thuis of op school komt ondersteunen. In dit traject werken we samen om onder andere de adaptieve vaardigheden van Simon te verbeteren.
Simon gebruikt de app Widgit Go NL en maakt binnenkort de overstap naar Proloquo2Go. Dit helpt hem om zich verstaanbaar te uiten naar zijn omgeving. Op school wordt er al gebruik gemaakt van een visuele dagplanning en een planbord. Dat is erg prettig voor Simon. Het is belangrijk voor hem dat hier steeds op teruggegrepen wordt, op het moment dat er een overgang van activiteiten plaatsvindt. Door de ene activiteit duidelijk af te sluiten, samen naar het planbord te gaan en daar in rust de volgende activiteit te bekijken, krijgt Simon duidelijkheid.
Samen met het sociale netwerk van Simon maken we scripts die hem gaan helpen het overzicht te bewaren. Bijvoorbeeld wanneer Simon een boterham wil eten, heeft hij de neiging alles zelf te pakken zonder iets te vragen. Dit gaat niet altijd goed. Hij vindt het ook erg leuk om een boterham te maken voor zijn broertje. Daarom is er een script opgesteld waarbij hij eerst zijn moeder om hulp vraagt en daarna de stappen om een boterham te smeren voor hemzelf en zijn broertje samen uitgevoerd worden. Op zo’n moment hoeft hij zijn plan of de stappen van een activiteit niet meer vast te houden in zijn werkgeheugen. Het plan is gevisualiseerd en hier kan hij steeds op terugvallen. Doordat de stappen helder zijn, kan Simon in deze situatie ook meer initiatief tonen en eigen regie nemen door naar volgende stappen te verwijzen en daarmee de volgende handeling te initiëren. Op school is Simon gekoppeld aan een buddy, zodat hij leert samenwerken aan een gezamenlijk plan. Als Simon zelf een plan heeft, kan hier samen met hem een script van gemaakt worden met foto’s of pictogrammen. Op deze manier kan een leeftijdsgenoot aansluiten bij zijn eigen bedachte spel. We sluiten eerst aan bij de eigen structuur van Simon, zodat hij leert om iemand toe te laten in zijn eigen structuur. Van daaruit kunnen we uitbreiden, zodat Simon leert om mee te bewegen in de structuur van de groep.
Nieuwe activiteiten worden eerst ondersteund met foto’s en/of pictogrammen. Daarnaast kunnen er steeds meer stappen of alternatieven aan een script worden toegevoegd om de flexibiliteit van Simon te vergroten. Simon heeft in de eerste maanden van de behandeling al mooie stappen laten zien. Door zijn omgeving te structuren, toont Simon minder frustraties op school. De voorspelbaarheid, het koppelen aan een buddy en de inzet van Widgit Go NL hebben ertoe geleid dat Simon steeds meer open staat voor contact en samenspel met leeftijdsgenoten.
De aankomende behandelmaanden zijn gericht op het aanbrengen van meer structuur en voorspelbaarheid in de thuissituatie. Samen met de ouders zullen verschillende OC-middelen worden ingezet om de thuissituatie op een voor hun passende manier te structureren voor Simon. De verwachting is dat hij ook thuis minder frustratie gaat tonen, dat zijn communicatieve vaardigheden verbeteren en hij steeds beter om kan gaan met overgangen, veranderingen en onvoorziene gebeurtenissen.
De structuur van een activiteit kun je ook op verschillende manieren inzichtelijk maken. Bijvoorbeeld met een stopliedje, een overgangsliedje, activiteitenliedjes, al dan niet ondersteund met gebaren. Of met scripts waarin aan de hand van foto’s of pictogrammen een handeling of activiteit stap voor stap is benoemd. Kaarten met pictogrammen of foto’s over een bepaalde activiteit - Taal Activiteiten Kaarten – kun je gebruiken om bepaalde woorden te modelleren, zoals het woord ‘stop’. Een Time-Timer kan ingezet worden om te visualiseren hoe lang een activiteit nog duurt.
Hoe verbeterde adaptieve vaardigheden tot meer eigen regie kunnen leiden
Maar wat levert dit Simon en andere kinderen zoals hij nou op? Ten eerste wordt de flexibiliteit van een kind vergroot. Hij of zij zal open gaan staan voor steeds meer nieuwe activiteiten, alternatieven en andere personen. Een kind wat overzicht heeft, heeft meer ruimte in zijn of haar hoofd, omdat het werkgeheugen niet meer zo hard hoeft te werken als voorheen. Daarnaast kan een kind met CMB meer eigen regie gaan nemen binnen een activiteit en over zijn of haar dag. Als hij of zij weet wat er gaat komen, kan er gevraagd worden (d.m.v. gesproken taal, gebaren of een spraakcomputer, welke vorm van communicatie dan ook passend is voor het kind) naar een bepaalde activiteit of handeling. Ook kan het kind zich voorbereiden en anticiperen op wat er gaat komen. Het biedt mogelijkheden aan het kind om zelf initiatief te nemen en de regie te pakken over de activiteit.
Bijvoorbeeld wanneer Simon weet dat hij zo in de klas een vogelhuisje gaat maken, dan kan hij zijn spullen alvast pakken, op de goede plek gaan zitten en de opdracht alvast bekijken, waardoor hij minder aangestuurd hoeft te worden en ter plekke minder te verwerken heeft. Ook kan hij bedenken waarbij hij graag wil helpen, bijvoorbeeld de spijkers in het dakje slaan. De adaptieve vaardigheden van een kind verbeteren als het kind weet welke keuzes en stappen bij een activiteit horen. Het kind kan meer invloed uitoefenen en actiever deelnemen aan zo’n activiteit. Niet alleen activiteiten, maar ook de keuze van wat het kind wil eten, drinken of aan wil qua kleding kan voorgelegd worden. Als de stappen of opties maar duidelijk zijn, is er overzicht. Stap voor stap kan een kind met CMB meer eigen regie nemen over het eigen leven.
Gerelateerde Berichten
“Door een dagritme en de juiste afleiding leert Daan zich aanpassen aan situaties”
